Co wpływa na podejmowane przez Ciebie decyzje?
Zastanawiałeś się kiedyś, jak człowiek rozwinął w sobie umiejętność rozróżniania dobra od zła? Lub też w jaki sposób mózg przetwarza idee dotyczące moralności? Na te pytania odpowiada dyscyplina wiedzy zwana psychologią moralności. Wyjaśnia, jak rozwiązujesz wszelkiego rodzaju dylematy etyczne w swoim umyśle.
Rozważania tego typu prowadzili już Platon i Konfucjusz. Obecnie psychologia moralności staje się coraz popularniejszą dziedziną. Myśliciele z różnych obszarów wiedzy – filozofii, psychologii, neurobiologii zastanawiają się, jakie czynniki wpływają na powstawanie moralnych ocen.
Czym tak naprawdę są moralne decyzje? Czy istnieje tylko jeden rodzaj osądów, jaki wydajesz, a może jest ich kilka w zależności od sytuacji? Czy różnią się od siebie na poziomie procesów poznawczych?
Rozważania te podejmuje doktor Bertram F. Malle z Uniwersytetu Browna. W swoim artykule opisuje proces podejmowania moralnych decyzji i zasady, które nimi rządzą.
„Osądzam, więc jestem.”
Pierwszym rodzajem decyzji są tak zwane ewaluacje. To proste i szybkie oszacowanie, czy coś, z czym masz do czynienia jest dobre, złe, pozytywne czy negatywne. Oceniasz w ten sposób niemal wszystko, nie tylko kwestie dotyczące moralności. Co ważne, następuje to błyskawicznie i na granicy świadomości. Badania sugerują, że Twój mózg przypisuje dany element do kategorii dobry/zły w ciągu pół sekundy od otrzymanego bodźca.
Takiego rodzaju oceny dokonujesz, gdy na przykład mijasz kogoś na ulicy i w głowie pojawia się myśl, czy podszedłbyś do tej osoby pytając o drogę. Lub gdy kupujesz w sklepie lody i szybko musisz wybrać pomiędzy smakiem orzechowym lub truskawkowym. Albo gdy rzucasz okiem na napisane ostatnie zdanie w mailu i decydujesz się je poprawić. Ten sposób oszacowania nie zawiera wielu potrzebnych informacji, którymi dysponujesz dokonując pozostałych rodzajów decyzji. Jest jednak ważnym wstępem do bardziej złożonych moralnych dylematów.
Do drugiej z kategorii należą „oceny norm”. Określają one dokonywane osądy, czy dane zachowanie lub sytuacje są dopuszczalne, zabronione czy akceptowalne społecznie. Oparte są na opisanych wcześniej ewaluacjach, ale niekoniecznie muszą od nich zależeć.
Podczas gdy ewaluacje mogą dotyczyć właściwie każdej rzeczy czy osoby, oceny norm odnoszą się do zachowań, często zanim zostaną jeszcze podjęte. Dzięki temu pozwalają oszacować, czy dane postępowanie byłoby w określonej sytuacji słuszne, czy też należałoby zareagować inaczej.
Ostrzegają przed angażowaniem się w agresywne, osobliwe i niemoralne reakcje, które zostałyby negatywnie ocenione przez otoczenie. Tym samym chronią przed odrzuceniem społecznym i jego konsekwencjami. Wymagają zwykle więcej namysłu niż pozostałe typy decyzji, gdyż zmuszają do rozważenia cnót i wartości, jakimi kierujesz się Ty czy Twoje otoczenie.
Kolejnym rodzajem decyzji, jakie podejmujesz, są „oceny zła”. Łączą one elementy dwóch poprzednich kategorii. Dzięki temu umożliwiają rozpoznanie reakcji określanych jako złe, naganne. Przeprowadzone eksperymenty pozwoliły wysnuć na ich temat ciekawe wnioski. Gdy badani musieli ocenić pewne zachowania jako moralnie neutralne lub złe w ciągu pół sekundy, następnie mając już więcej czasu na zastanowienie w 90% przypadków dokonywali dokładnie tych samych wyborów.
Oceny zła nie są tym samym, co oceny norm. Te pierwsze odnoszą się zawsze do moralności. Podczas gdy na przykład głupi żart ocenimy jako nieadekwatny społecznie, rzadko kiedy określimy go jako naganny, zły moralnie (chyba, że ewidentnie ma na celu kogoś skrzywdzić). W badaniu wykorzystującym klasyczny dylemat moralny (pociągnięcie za dźwignię, która ocali pięć osób, ale zabije jedną) uczestnicy oceniali ten wybór jednocześnie jako zły, ale dopuszczalny społecznie.
Ostatnią z omawianych typów decyzji jest „ocena winy”. Jest najbardziej skomplikowana spośród wymienionych, ale zawiera aspekty każdej z nich. Przy jej podejmowaniu bierzesz pod uwagę kwestię intencji i uzasadnienia czynu. Istotne jest tu dokonanie oceny, na ile dana osoba z premedytacją i świadomie podjęła dane zachowanie, a także czy jest w pełni odpowiedzialna za dalsze jego konsekwencje. Czy okoliczności sytuacji mogą usprawiedliwiać to, co zrobiła? W jakim zakresie mogła przewidzieć skutki swojej reakcji dla drugiej strony, swojego otoczenia, społeczeństwa?
Na przykład zupełnie inny wymiar moralny będzie miał nieszczęśliwy wypadek samochodowy, a inny morderstwo z zimną krwią. Co ciekawe, także ten rodzaj decyzji podejmujesz bardzo szybko. Po upływie 2 sekund od uzyskania informacji na temat okoliczności zdarzenia Twój mózg obarcza już winą konkretnych jej uczestników. Zdolność oceny, kto w danej sytuacji zawinił, jest kluczową umiejętnością społeczną. Umożliwia też kontrolowanie i zmianę wielu własnych zachowań.
Jak wykorzystać tę wiedzę na co dzień?
Chyba najbardziej zaskakującym wnioskiem z przeprowadzonych badań na temat decyzji jest to, jak szybko mózg dokonuje tych ocen. Po upływie niecałych 2 sekund wiesz już tak naprawdę, czy dane zachowanie było dobre czy złe, moralnie naganne czy dopuszczalne, a także kogo za to winić. Warto podkreślić, że nie każde z tych błyskawicznych oszacowań będzie słuszne. Jeśli nie masz dostępu do wszystkich potrzebnych informacji – towarzyszących okoliczności, intencji drugiej osoby, jej przeżyć – możesz popełnić tym samym ogromny błąd.
Podział decyzji moralnych na poszczególne kategorie ukazuje, że każda sytuacja może być rozpatrywana z wielu, czasem skrajnie różnych perspektyw. Pomaga zrozumieć, że w każdym poglądzie kryją się sprzeczności i wyjątki. Świat społeczny rzadko kiedy bywa zerojedynkowy, stanowiąc raczej spektrum chaotycznych, nie do końca świadomych, niespójnych moralnie reakcji. Nie inaczej przedstawia się to w bliskich relacjach, co rozwija profesor Bogdan de Barbaro w naszym najnowszym kursie online „7 przykazań rodziny”.
Czy na przykład osobę robiącą coś złego oceniłbyś podobnie jak biernego świadka tego czynu, który na to zło pozwolił? Czy kogoś, kto ma większe zdolności oszacowania konsekwencji swoich działań osądziłbyś bardziej surowo? Czy zdrowie i życie jednej osoby może być bardziej wartościowe od innej i od czego to zależy? Które zachowania nie są w Twojej ocenie złe, ale za to nieakceptowalne społecznie? Które społeczeństwo dopuszcza, ale są dla Ciebie naganne moralnie? Na te i wiele innych dylematów próbujesz odpowiadać każdego dnia. Wybieraj więc mądrze i jeśli to możliwe, daj sobie tyle czasu na decyzję, ile potrzebujesz.
Artykuł powstał na podstawie: